De sociaal-economische geschiedenis van Waalre in de periode 1870-1914

Tegen de achtergrond van de Nederlandse sociaal-economische geschiedenis heeft de auteur getracht de situatie in Waalre te schetsen. Na een zorgvuldig en langdurig onderzoek van de aanwezige bronnen heeft hij zijn werk proberen samen te vatten. Dat de periode zo mooi is afgerond komt omdat juist in deze periode de industrie zich in Nederland heef ontplooid. Vanzelfsprekend is het ook de periodisering die in de algemene literatuur wordt aangehouden.

Om een aaneensluitend verhaal te bewerkstelligen voelde de auteur zich genoodzaakt gebruik te maken van Noord-Brabantse literatuur, het zal zeker niet volledig zijn.

Samenvatting: (in de originele spelling van destijds)

Van een industriële revolutie is geen sprake geweest, niet tussen 1850-1870 zoals Brugmans beweerde, maar ook niet tussen 1870-1914. Het is meer een proces van geleidelijke en gelijkmatige economische ontwikkeling geweest. Na 1890 bereikte de industrialisatie haar hoogtepunt.

Sociaal gezien was het de overgang van de oude standenmaatschappij naar de klassenmaatschappij die mede een gevolg was van deze industrialisatie.

In Waalre verdween de agrarisch-ambachtelijke struktuur in de periode 1870-1914 niet. Deze struktuur bleef hier overheersen, in Nederland werd deze op de achtergrond geplaatst, het belang van nijverheid- en dienstensektor werd in Nederland steeds groter.

Wel werd in Waalre de struktuur aangetast door de opkomst van de fabrieksnijverheid in de textiel- en sigarenbranche, vanaf het einde van de jaren ’80. Deze fabrieken betrokken hun werkkrachten uit de bevolking van Waalre; ontstond er een surplus dan was er sprake van een negatief migratiesaldo, men ging dan elders zijn bestaan zoeken.

Kenmerkend voor de agrarisch-ambachtelijke struktuur was aanpassing aan de bestaansmogelijkheden d.m.v. laat of in het geheel niet huwen. Sterfte onder zuigelingen, die vrij hoog bleef, vaak mede door het ontbreken van gezondheidszorg, kwam in Waalre in de gehele periode veelvuldig voor.

Van modernisering van de samenleving o.i.v. de industrialisatie in Waalre is in de periode 1870-1914 geen sprake. Sociaal gezien bleef de bevolking in Waalre nog steeds  in een standmaatschappij leven. De sigarenmakersstaking van 1912 is de enige uiting van onmin met de eigen situatie

Barentsen zegt in dit verband: ‘Slechts een enkele durft dan in het geheim wel eens de opmerking te maken, dat de werkgever eigenlijk te veel verdient, maar daar blijft het bij. Nergens vindt de ontevredene steun. De vrees voor nieuwlichter te worden aangezien en bij den werkgever in discrediet te worden gebracht is voldoende om elke klacht binnenskamers te houden. De encycliek Rerum Novarum dringt niet tot deze menschen door en de socialistische beweging heeft op hen in het geheel geen vat.’ *

De huisindustrie heeft in Waalre een zeer belangrijke rol gespeeld. Vooral in de textielsector kwam dit veel voor. Toen de fabrieken zich in Waalre vestigden werkten deze thuiswerkers vaak voor hen. De firma Van Dijk voor het verwerken van linnen stoffen en de firma Boost & Van Moorsel voor het verwerken van wollen stoffen; dit waren in de textielsector in Waalre de belangrijkste.

*  Barentsen, 317

Verder vonden velen hun werk in de tabakssektor en wel bij de firma Swane, die ook in het buitenland enkele vestigingen had en bovendien exporteerde. In de agrarische sektor bleven velen werkzaam, in 1909 nog  ruim 33% van de totale beroepsbevolking. Het boerenbedrijf was in Waalre kleinbedrijf, het grootste deel der boerenbedrijven telde een grondgebruik van 1-5 hectaren. Door het ontstaan van een coöperatieve roomboterfabriek in 1895 werd ook het boerenbedrijf in Waalre ingeschakeld in het marktverkeer.

Het lage loonnivo was de meest gunstige vestigingsfaktor. De lonen waren zo laag , dat thuiswerk na de werktijd op de fabriek, het onderhouden van een volkstuintje en het houden van een geit of varken vaak een noodzaak waren om te kunnen leven. Het loonnivo in Waalre lag beduidend lager dan het loonivo in geheel Nederland.

Een omvangrijk pauperisme is er in Waalre in de periode 1870-1914 niet geweest. Het werk van vrouw en kinderen vormden in veel gevallen een uitkomst bij het lage loon van de man. Werktijden van 10 à 12 uur waren normaal, hier zit het thuiswerk niet bij gerekend. Indien men dit hierbij optelt dan zal een werkdag van 14 à 15 uur eerder normaal zijn geweest. Vaak geschiedde dit werk onder niet al te gezonde omstandigheden. Slechte ventilatie en slecht licht waren meestal gewoon. Over kinderarbeid van kinderen onder de 12 jaar is niets bekend. Deze zal wel zijn voorgekomen, vooral in het boerenbedrijf en in het ambachtelijk bedrijf, op grote schaal heeft dit echter niet plaatsgevonden; men zou het anders aan het schoolbezoek moeten kunnen aflezen. Van ideale huisvesting is geen sprake, wel mag de huisvesting volgens de gezondheidskommissie te Valkenswaard in Waalre ‘zindelijk’ genoemd worden. De normen voor een dergelijk oordeel moeten wel zeer laag geweest zijn.

Inhoudsopgave

Inleiding – Pagina 3
I. DE ECONOMISCHE ONTWIKKELING VAN NEDERLAND 1870-1914. – Pagina 4 
II. DE DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELING VAN WAALRE 1870.1914. – Pagina 7
III. DE ECONOMISCHE ONTWIKKELING VAN WAALRE 1870-1914. – Pagina 16
IV. DE SOCIALE ONTWIKKELING VAN WAALRE 1870-1914. – Pagina 37
Samenvatting. – Pagina 49
Bijlage I. – Pagina 51
Voetnoten van alle hoofdstukken. – Pagina 53
Literatuurlijst. – Pagina 59
Verklaring van enkele begrippen. – Pagina 61